Dhawaanahan, warar xasaasi ah ayaa ka soo baxay gudaha Soomaaliya, gaar ahaan la xiriira arrimo ku saabsan maamulka dhulka iyo saxiixyo la sheegay inay yihiin sharci darro. Sheekooyinkan ayaa durbadiiba abuuray dood walaac leh oo bulshada dhexdeeda ah, waxaana soo ifbaxay su’aalo badan oo ku saabsan sida ay dowladda u maareyso dhulka iyo mas’uuliyadaha ka dhalan kara haddii arrintan la xaqiijiyo. Warbixintan waxaan ku falanqeyneynaa dhacdadan, cawaaqibka ka dhalan kara, iyo talooyinka ku habboon ee xaaladdan la xiriira.
Xogta Hore
Sida laga soo xigtey ilo kala duwan, waxaa jira tuhunno sheegaya in dowladda federaalka ah ee Soomaaliya ay qeybo ka mid ah dhulka dowladda u saxiixday ganacsato iyo shakhsiyaad saameyn leh, taas oo laga yaabo inay tahay tallaabo sharci darro ah. Dhulkan ayaa la sheegay inuu degan yahay dadweyne tiro badan, oo qaarkood halkaas ku noolaayeen muddo dheer, mararka qaarkoodna gaaraya ilaa 30 sano ama ka badan. Dhulka sida la sheegay la saxiixay ayaa waxaa ka dhashay cabsi laga qabo in dadkaas loo sheego inay ka guuraan, taas oo keeni karta xaalado bani’aadamnimo iyo mid amni darro.
Xeerarka iyo Shuruucda Dhulka
Sida ku cad shuruucda caalamiga ah iyo midda Soomaaliya, xuquuqda hantida gaarka ah waa in la ilaaliyo, waxaana mamnuuc ah in si sharci darro ah loo wareejiyo hantida cid kale iyadoo aan la marin hannaan cad oo caddaalad ah. Tani waxay si gaar ah muhiim u tahay marka ay timaado dhulka dadweynuhu degan yihiin, gaar ahaan haddii loo eego duruufaha gaarka ah ee Soomaaliya sida dhibaatooyinka ka dhashay burburkii dowladdii dhexe, iyo sida dad badan oo Soomaaliyeed ugu tiirsan yihiin dhulka ay degan yihiin.
Saamaynta Bulshada iyo Dareenka Dadweynaha
Arrimaha noocan ah waxay si weyn u taaban karaan nolosha dadka caadiga ah, kuwaas oo muddo dheer ku tiirsanaa dhulkooda. Dhulka ayaa ah meesha ay ka helaan nolol maalmeedkooda, haddii ay noqon lahayd beerashada, degaanka ama ganacsiga yar yar. Waxaa intaas dheer, xasillooni darro ka dhalata arrimaha dhulka waxay si weyn u saameyn kartaa kalsoonida ay dadweynuhu ku qabaan dowladdooda iyo hay’adaheeda. Dowladda waxaa saaran mas’uuliyad weyn oo ah inay ilaaliso kalsoonidaas isla markaana dhowrto xuquuqda muwaadiniinta.
Mas’uuliyadda iyo Cawaaqibka Suurtagalka ah
Haddii ay caddaato in dhulka si sharci darro ah loo saxiixay, mas’uuliyadda waxaa qaadaya cid kasta oo ku lug lahayd arrintaas, laga bilaabo shakhsiyaadka ilaa hay’adaha dowladda ee ku lugta leh. Waa in si degdeg ah loo sameeyaa baaritaan madax-bannaan si loo ogaado runta, loona ciqaabo kuwa mas’uulka ka ah. Sidoo kale, waa in la helaa xal waara oo loo raadiyo dadka saameynta ku yeeshay, iyadoo la siinayo magdhow ama la dejinayo siyaasado cusub oo ka hortagga inay dhacdooyinkan oo kale mar kale soo noqnoqdaan.
Talooyin
Waa muhiim in dowladda Soomaaliya:
- Si dhaqso leh uga jawaabto eedeymahan, una magacawdo guddi madax-bannaan oo baaritaan ku sameeya.
- Hubiso in tallaabooyinka la qaadayo yihiin kuwo daahfuran oo sharciga waafaqsan.
- Dib u eegis ku sameyso siyaasadaha dhulka iyo maamulkiisa si loo hagaajiyo nidaamyada jira.
- Dhisidda aaminaadda dadweynaha iyadoo la adeegsanayo wadatashiyo joogto ah iyo ka qeybgal bulshada.
- Xoojinta hay’adaha dowladda ee ku shaqada leh dhulka iyo hantida si ay u noqdaan kuwo hufan oo lagu kalsoonaan karo.
Xaaladda dhulka ee Soomaaliya waa mid u baahan fiiro gaar ah iyo ka falcelin degdeg ah. Tallaabooyinka saxda ah iyo siyaasadaha hufan ayaa aasaas u noqon kara soo celinta kalsoonida bulshada iyo xoojinta hay’adaha dowladda. Waxaa lagama maarmaan ah in la qaado tillaabooyin cad cad si loo ilaaliyo xuquuqda dadka Soomaaliyeed iyo in la abuuro jawi ku dhisan cadaalad iyo sinaan.